Potrącenie, jest czynnością prawną, która prowadzi do wygaśnięcia lub zmniejszenia zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela. Stanowi ono najbardziej efektywny sposób rozliczenia pomiędzy osobami, którym przysługują wobec siebie wzajemne wierzytelności. W jego wyniku dochodzi do umorzenia wzajemnych długów do wysokości wierzytelności niższej, pod warunkiem jednak, że obie wierzytelności są wymagalne. Jednakże, aby można było dokonać potrącenia, muszą zostać spełnione ściśle określone przesłanki formalno-prawne.
Co to jest potrącenie? Jaki jest cel i co może być przedmiotem potrącenia? Kiedy potrącenie nie jest dopuszczalne? Na wszystkie te pytania znajdziesz odpowiedź w niniejszym wpisie.
Co to jest potrącenie?
Potrącenie, zwane również kompensacją, jest czynnością prawną, której wykonanie powoduje wzajemne umorzenie przeciwstawnych sobie i jednorodnych wierzytelności, jakie dwie różne osoby mają jednocześnie względem siebie. Może do niego więc dojść w sytuacji, w której dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, gdy np. jedna ze stron jest zobowiązana wobec drugiej z tytułu pożyczki, podczas gdy ta ostatnia z kolei, jest dłużnikiem tej pierwszej, na mocy umowy zlecenia czy sprzedaży.
W znaczeniu materialnoprawnym potrącenie jest instytucją zmierzającą do ukształtowania stosunku prawnego i może powodować wygaśnięcie roszczenia wierzyciela i zwolnienie z długu dłużnika.
Zaznaczyć trzeba, że z punktu widzenia prawnego potrącenie jest jednostronną czynnością prawną zawierającą oświadczenie woli uprawnionego, które powinno czynić zadość wymaganiom przewidzianym w prawie materialnym, w odniesieniu do określonych w nim przesłanek i skutków. Spełnia ono funkcję zapłaty, egzekucji i zabezpieczenia oraz nie wymaga zgody osoby, do której jest kierowane. Potrącenie, prowadzi do zaspokojenia potrącającego i zarazem jego wierzyciela w definitywny sposób, do wysokości niższej wierzytelności oraz zapewnia realizację obu zobowiązań.
Jakie są skutki prawne potrącenia?
Podstawowym skutkiem potrącenia jest umorzenie wzajemnych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Jego rezultatem jest to, iż osoby dokonujące potrącenia nie mają obowiązku spełnić swojego świadczenia do kwoty potrącanej wierzytelności, gdyż w tym zakresie następuje pełne zaspokojenie wierzycieli wzajemnych. Na skutek bowiem dokonania zaliczenia jednej wierzytelności na poczet drugiej z nich, każda ze stron zostaje zwolniona ze swego długu, pomimo, iż do fizycznego spełnienia świadczenia nie doszło.
Kiedy można dokonać potrącenia?
Potrącenie, a więc kompensata, jest dopuszczalna w sytuacji, gdy jednocześnie zaistnieją następujące przesłanki:
- dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami,
- przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości, oznaczone co do gatunku,
- obie wierzytelności są wymagalne względem siebie,
- obu wierzytelności można dochodzić przed sądem, poprzez odpowiednie zgłoszenie swojego roszczenia lub też innym organem państwowym.
Jeżeli potrącenie dotyczy wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, wówczas strona korzystająca z możności potrącenia obowiązana jest wyrównać drugiej z nich poniesione z tego powodu koszty, aby potrącenie stało się możliwe, poprzez uiszczenie sumy potrzebnej do pokrycia jej uszczerbku.
Zaznaczyć trzeba, że jeżeli wszystkie przesłanki do dokonania potrącenia są spełnione, a jedna ze stron złoży oświadczenie, które będzie wyrażało w sposób nie budzący wątpliwości jej wolę wzajemnego potrącenia wierzytelności i dotrze ono do drugiej strony w sposób umożliwiający zapoznanie się z jego treścią, wówczas spowoduje to mocą oświadczenia prawnokształtującego wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności o niższej wysokości, przy czym nastąpi to z mocą wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.
Jaki może być przedmiot potrącenia?
Przedmiotem potrącenia mogą być tylko i wyłącznie pieniądze lub rzeczy tej samej jakości, oznaczone co do gatunku. Oznacza to, iż wierzytelności pieniężne mogą być potrącone tylko z wierzytelnościami pieniężnymi, nie zaś na przykład z tymi, które dotyczą rzeczy. Wierzytelności, których przedmiotem są rzeczy, mogą być potrącone tylko z takimi samymi wierzytelnościami, co więcej, obejmującymi rzeczy dokładnie tej samej jakości oznaczone co do tożsamego gatunku. Tak więc, nie mogą one być potrącane z wierzytelnościami pieniężnymi bądź takimi, które obejmują rzeczy innego rodzaju, bądź też odbiegającymi co do poziomu ich jakości.
Potrącenie może być dokonane także wobec:
- wierzytelności przedawnionej, pod warunkiem jednak, że w chwili, gdy stało się ono możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło,
- wierzytelności, która została zajęta na rzecz osoby trzeciej, chyba że dłużnik zajętej wierzytelności stał się wierzycielem swego wierzyciela po dokonaniu zajęcia, bądź też gdy obie wierzytelności istniały przed dokonanym zajęciem, jednakże wymagalność wierzytelności potrącanej z tą, którą zajęto, nastąpiła już po dokonanym zajęciu, i do tego później niż wierzytelność zajęta.
Także odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo też bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia.
Jakie są rodzaje potrąceń?
Na gruncie polskiego prawa istnieją dwa rodzaje potrąceń – ustawowe oraz umowne. Pierwsze z nich uregulowane są Kodeksie cywilnym i zostały opisane powyżej. Wskazać trzeba, iż występują one najczęściej.
Z kolei te drugie, są odzwierciedleniem obowiązującej w polskim porządku prawnym zasady swobody umów i powstają wskutek zawarcia pomiędzy dwoma stronami kontraktu o charakterze cywilnoprawnym. Jako takie, mogą one zostać ukształtowane całkowicie odmiennie w stosunku do kompensacji ustawowej, zarówno pod względem przesłanek i sposobu dokonania potrącenia, aż po jego skutki. Na przykład strony mogą się umówić, że może ono obejmować wierzytelności o niejednorodnym charakterze, a więc kiedy np. przedmiotem obu wierzytelności są rzeczy odmienne lub różnej jakości. Może to także dotyczyć wierzytelności jeszcze nie istniejących, a więc przyszłych, niewymagalnych, czy też takich, które nie mogą być dochodzone przed Sądem.
Jak dokonać potrącenia?
Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie, przy czym ma ono moc wsteczną od chwili, kiedy stało się możliwe. Jest to więc jednostronna czynność prawna, obejmująca obie wierzytelności.
Polskie prawo nie zawiera wymagań co formy takiego oświadczenia, toteż może ono przybrać całkowicie dowolną postać, jednak powinno ono zostać złożone przynajmniej w zwykłej formie pisemnej, chociażby dla celów dowodowych. Aby potrącenie stało się skuteczne, warunkiem jest, aby dotarło ono do drugiej strony, a więc wierzyciela wzajemnego w taki sposób, aby mógł się on zapoznać z jego treścią.
W oświadczeniu należy wskazać, pomiędzy jakimi stronami potrącenie jest dokonywane, jego datę, jakich wierzytelności dotyczy oraz czy jest dokonywane w całości czy w części. W tym drugim wypadku, powinno ono określać jakiej części wierzytelności ono dotyczy, poprzez wskazanie kwoty, do której wierzytelność ulega kompensacji. Konieczne jest również wskazanie przedmiotu wierzytelności, a więc na przykład, czy są to rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku.
Jakie wierzytelności nie mogą być potrącone?
Nie mogą być potrącane następujące wierzytelności drugiej strony:
- nieulegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym, a więc wskazane w art. 831 – 833 Kodeksu postępowania cywilnego,
- o dostarczenie środków utrzymania, a więc np. roszczenia alimentacyjne, renta, roszczenia z tytułu dożywocia,
- wynikające z czynów niedozwolonych, a więc tzw. deliktów,
- co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne, np. kwoty wynagrodzenia wskazane w Kodeksie pracy.
Ponieważ potrącenie oparte jest na zasadzie wzajemności, to dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności przysługującej mu wobec osoby trzeciej, zaś osoba trzecia nie może dokonać potrącenia, jeżeli nie jest dłużnikiem tego, wobec kogo ma nastąpić potrącenie. Nie jest więc możliwe potrącenie np. takiej wierzytelności, która przysługuje jednemu z małżonków w stosunku do osoby trzeciej z wierzytelnością należną tej osobie w stosunku do drugiego małżonka.
Jeżeli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawach dotyczących potrącenia, zapraszamy do kontaktu. Należności dochodzone przed sądem są o wiele prostsze do uzyskania ze wsparciem doświadczonego adwokata.
Potrącenie wierzytelności a prawo upadłościowe
Ustawa Prawo upadłościowe zawiera szereg postanowień dotyczących instytucji potrącenia, regulując je w sposób szczególny w stosunku do przepisów Kodeksu cywilnego.
Zgodnie z nią – potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił.
Do potrącenia przedstawia się całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości.
Jeżeli termin płatności nieoprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości nie nastąpił, do potrącenia przyjmuje się sumę należności zmniejszoną o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za okres dwóch lat.
Musisz wiedzieć, że potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli:
- dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości,
- albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości,
- lub jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości.
Z kolei potrącenie jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjął odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości.
Zaznaczyć też trzeba, iż wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności.
Zarzut potrącenia
Zarzut potrącenia uregulowany jest bezpośrednio w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.
Co to jest zarzut potrącenia?
Zgodnie z w/w aktem prawnym – podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
Celem zarzutu potrącenia jest wykazanie niezasadności roszczenia dochodzonego przez powoda. Następuje to w ten sposób, że pozwany, powołując się na potrącenie wierzytelności jako czynność prawa materialnego, twierdzi, iż roszczenie powoda nie istnieje, gdyż zostało już w ten sposób umorzone.
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego, ocena co do zasadności roszczenia objętego powództwem jest wynikiem oceny zasadności zarzutu potrącenia. Z tego powodu Sąd musi ustalić, czy roszczenie przedstawione przez pozwanego do potrącenia istnieje i jest zasadne, ale nie czyni tego, aby o tym roszczeniu rozstrzygać orzeczeniem sądowym, lecz jedynie dlatego, aby ocenić zasadność roszczenia przedstawionego przez powoda w powództwie. Tylko to roszczenie jest więc przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu.
W orzecznictwie przeważa pogląd, że zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego w procesie i nie stanowi formy dochodzenia roszczenia przez pozwanego. W szczególności jego podniesienie nie wywołuje takich skutków jak dochodzenie roszczenia w ramach powództwa, w tym powództwa wzajemnego. W konsekwencji uznaje się, że podniesienie zarzutu potrącenia nie powoduje stanu zawisłości co do wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Uważa się także, iż powaga rzeczy osądzonej orzeczenia wydanego w procesie, w którym podniesiono zarzut potrącenia, nie obejmuje oceny zasadności tego zarzutu, a więc kwestii istnienia lub nieistnienia wierzytelności, która została nim objęta.
Sąd Najwyższy wskazał, że nieuwzględnienie przez Sąd zarzutu potrącenia nie stanowi przeszkody w późniejszym dochodzeniu pozwem objętego tym zarzutem roszczenia, oraz, że zarzut potrącenia, którego uwzględnienie stanowić może przesłankę oddalenia powództwa, należy traktować jako element stanu faktycznego sprawy.
Przyjął on także, że rozstrzygnięcie zawarte w wyroku, w którym uwzględniono zarzut potrącenia obu wzajemnych wierzytelności, stanowi wynik działania rachunkowego, którego rezultatem jest umorzenie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. W innym procesie wierzyciel może zatem dochodzić swej wierzytelności zarówno co do nadwyżki ponad część umorzoną, której nie zgłosił do potrącenia, jak i co do części wierzytelności zgłoszonej do potrącenia, a nie uwzględnionej przez Sąd.
Kiedy i w jaki sposób można podnieść zarzut potrącenia?
Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna.
Musisz wiedzieć, że zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym, a jest on dopuszczalny, jeżeli roszczenia nadają się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym.
Skoro podniesienie zarzutu potrącenia jest tylko środkiem obronnym pozwanego, to nie może ono oznaczać, że w ramach jednego postępowania sąd rozpoznaje dwie sprawy. W razie wystąpienia z zarzutem potrącenia przedmiotem sprawy jest nadal wyłącznie roszczenie przedstawione w powództwie.
Musisz wiedzieć, że zarzut potrącenia może być podniesiony w procesie cywilnym i rozpatrzony przez Sąd, gdy wierzytelność przedstawiona do potrącenia mogłaby zostać rozpoznana w postępowaniu cywilnym.
Sąd, przed którym podniesiono zarzut potrącenia, nie może wydać wyroku co do roszczenia objętego tym zarzutem. Nie jest także możliwe i dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego w odniesieniu do roszczenia nie objętego powództwem, lecz zarzutem potrącenia
Potrącenie a zarzut potrącenia
Zarzut zgłoszony w procesie w związku z potrąceniem ma charakter zarzutu merytorycznego, przy czym należy odróżnić czynność materialnoprawną, której celem jest lub było doprowadzenie do wygaśnięcia wzajemnego zobowiązania, od procesowego zarzutu potrącenia, mającego na celu oddalenie powództwa w całości lub części.
Dokonanie potrącenia jest jednostronną czynnością materialnoprawną, do której dojść może w ramach postępowania sądowego bądź poza nim. W trakcie postępowania sądowego uprawniony może połączyć w jednym oświadczeniu obie czynności: złożenie oświadczenia woli o potrąceniu i zgłoszenie zarzutu potrącenia. Oświadczenie woli o potrąceniu wywołuje skutek prawny od chwili złożenia go w taki sposób, ażeby druga strona mogła się z nim zapoznać. Z chwilą dojścia do adresata oświadczenia tego nie można bez jego zgody odwołać i działa ono z mocą wsteczną od chwili, w której potrącenie stało się możliwe. Okoliczność, że określona wierzytelność jest objęta postępowaniem sądowym, nie wyklucza – zasadniczo – jej skutecznego potrącenia w jakiejkolwiek fazie tego postępowania.
Inaczej jest natomiast w odniesieniu do zarzutu potrącenia. Jako czynność procesowa, polegająca na powołaniu się na pewien fakt i wynikające z niego skutki prawne, podlega normom postępowania regulującym, do kiedy dane fakty mogą być przytaczane.
W tym kontekście wskazać trzeba, iż ustawodawca zakazał pozwanemu zgłoszenia procesowego zarzutu potrącenia, w tym zarzutu potrącenia już dokonanego, jeżeli wzajemne roszczenia nie nadają się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym. Tym samym, zakaz ten obejmuje powoływanie się na umorzenie w całości lub części dochodzonej od dłużnika wierzytelności w następstwie złożonego oświadczenia o potrąceniu.
Podkreślenia wymaga fakt, że niedopuszczalne jest podnoszenie zarzutu potrącenia wywołującego jednocześnie skutki w sferze prawa cywilnego materialnego i procesowego. Nie ma jednakże przeszkód, zdaniem Sądu Najwyższego, aby powołanie się przez pozwanego na dokonane wcześniej potrącenie – będące podniesieniem jedynie procesowego zarzutu potrącenia, któremu nie towarzyszy jednoczesne dokonanie potrącenia, czyli powołanie się na fakt wzajemnego umorzenia wierzytelności wskutek potrącenia, potraktować nie, jako zarzut potrącenia, ale jako zarzut nieistnienia, umorzenia lub wygaśnięcia wierzytelności powoda, a nawet – skoro potrącenie stanowi formę wykonania zobowiązania – jako zarzut zapłaty lub spełnienia świadczenia.
