Stwierdzenie nieważności umowy kredytu udzielonego w CHF (stanowiące konsekwencję zastosowania klauzuli indeksacyjnej lub denominacyjnej o charaketrze abuzywnym) powoduje, że umowa traktowana jest tak, jakby nigdy nie została zawarta – nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Następstwem powyższego jest potrzeba dokonania rozliczeń z tytułu spełnionych przez strony na podstawie rzeczonej umowy świadczeń. W istocie mamy do czynienia z aktualizacją „nowego” obowiązku – niemającego umocowania w umowie – obowiązku zwrotu tego, co strony wzajemnie sobie świadczyły.
Kredytobiorca powinien zwrócić bankowi równowartość otrzymanego kredytu (bez odsetek), natomiast kredytodawca powinien zwrócić klientowi wszystkie pobrane raty kredytu (wraz z odsetkami), prowizję za udzielenie kredytu, składkę z tytułu ubezpieczenia niskiego wkładu własnego oraz wszystkie inne opłaty związane i pobrane z wykonywaniem umowy kredytu (np. składki na ubezpieczenie pomostowe, opłaty za wydanie zaświadczeń etc.).
Podstawą prawną rozliczeń pomiędzy dotychczasowym kredytodawcą i kredytobiorcą są przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, zwłaszcza zaś o świadczeniu nienależnym. Rozliczenie może nastąpić przy zastosowaniu ww. przepisów interpretowanych dwojako – w ujęciu teorii salda (rozwiążanie korzystne z punktu widzenia kredytodawcy) albo teorii dwóch kondykcji (rozwiązanie korzystne z punktu widzenia kredytobiorcy).
Teoria salda
Teoria salda zakłada, że świadczenie wzajemne stanowi pozycję, którą od razu należy odjąć od wzbogacenia – druga strona świadczenia wzajemnego ma zwrócić tylko nadwyżkę wartości otrzymanego świadczenia, ponad wartość świadczenia, którego sama dokonała (Węgrzynowski Ł., Zasady rozliczenia stron w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu udzielonego w CHF – teoria salda i teoria dwóch kondykcji, LEX/el. 2020; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 14 stycznia 2019 r., XXV C1810/17; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 26 czerwca 2019 r., XXV C 139/19; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 24 czerwca 2019 r. XXV C 266/15; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 grudnia 2019 r., I ACa 697/18; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 23 września 2019 r., XXV C 13/18; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 1 sierpnia 2019 r., XXV C 2496/17).
Zwolennicy teorii salda wskazują na możliwość potrącenia roszczeń wzajemnie przysługujących kredytodawcy i kredytobiorcy już w momencie orzekania w przedmiocie nieważności umowy. W takiej sytuacji sąd – w pierwszej kolejności – dokonuje porównania sumy kwot, które kredytobiorca wpłacił do banku z kwotą udostępnionego mu w ramach kredytu kapitału. Jeżeli stwierdzi, że kredytobiorca nie spłacił całego kredytu, nie zasądza na jego rzecz zwrotu zapłaconych rat. Natomiast w przypadku, gdy suma wpłaconych do banku rat i opłat przewyższa kwotę udostępnionego kredytu, wówczas na rzecz kredytobiorcy zasądzana jest różnica pomiędzy owymi kwotami (Analiza prawna Rzecznika Finansowego: Analiza aktualnych zagadnień dotyczących kredytów “frankowych”, Warszawa 29 września 2020).
Stosowanie teorii salda wzbudza liczne zastrzeżenia. Po pierwsze w jej ramach sądy dokonują wzajemnego rozliczenia stron umowy, także wtedy, gdy bank nie podniósł zarzutu potrącenia – powyższe oznacza naruszenie przepisów o potrącaniu roszczeń i orzeczenie ponad żądanie strony, co z kolei stanowi naruszenie zakazu wyrażonego w art. 321 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego oraz pozostaje w sprzeczności z jedną z fundamentalnych zasad postępowania cywilnego – zasadą dyspocyzyjności (rozporządzalności). Po wtóre, sądy w przy tym wariancie interpretacyjnym nie biorą pod uwagę kwestii przedawnienia roszczeń, mimo, że roszczeń banków i kredytobiorców dotyczą różne terminy przedawnienia. Po trzecie, przyjęcie teorii salda narusza chroniony prawem interes konsumenta – jak wskazano powyżej, w przypadku zastosowania przez sąd teorii salda i uznania umowy za nieważną, powództwo konsumenta, który nie spłacił jeszcze na rzecz banku całego udostępnionego mu kapitału, będzie podlegać oddaleniu.
Teoria dwóch kondykcji
Zgodnie z teorią dwóch kondykcji przyjmuje się, że roszczenie przysługujące każdej ze stron nieważnej umowy kredytowej traktuje się odrębnie i niezależnie od drugiego, a kompensacja roszczeń jest dopuszczalna i możliwa jedynie wg przepisów o potrąceniu (Węgrzynowski Ł., Zasady rozliczenia stron w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu udzielonego w CHF – teoria salda i teoria dwóch kondykcji, LEX/el. 2020; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 lutego 2020 r., I ACa 635/19; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 stycznia 2020 r., I ACa 67/19; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 grudnia 2019 r., VI ACa 312/19; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2019 r., I ACa 268/19).
W przypadku analizowanego wariantu interpretacyjnego roszczenie każdej ze stron podlega odrębnej ocenie pod względem upływu terminów przedawnienia; każde może zostać potrącone, jak również może być dochodzone w drodze powództwa wzajemnego (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2019 r., VI ACa 1712/17; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2019 r., VI ACa 7/18; wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 25 lutego 2020 r., XXV C 905/19). Największą korzyścią w przypadku wydania wyroku w oparciu o teorię dwóch kondykcji jest to, że sąd zasądzając zwrot świadczeń uiszczonych przez kredytobiorców powinien zasądzić je wraz z odsetkami od dnia następującego po upływie terminu wyznaczonego bankowi do zapłaty (Analiza prawna Rzecznika Finansowego: Analiza aktualnych zagadnień dotyczących kredytów “frankowych”, Warszawa 29 września 2020).
Zastosowanie teorii dwóch kondynkcji do rozliczenia nieważnej umowy kredytowej oznacza, że każda ze stron realizuje swoje roszczenie (kredytodawca o zwrot kwoty przekazanego kredytu, a kredytobiorca o zwrot świadczeń spełnionych na rzecz banku w wykonaniu umowy kredytowej) niezależnie od drugiej strony. W takim przypadku sąd może zasądzić na rzecz kredytobiorcy zwrot przekazanych do banku kwot, nawet jeśli kredyt nie został w całości spłacony. Po stronie banku powstaje z kolei roszczenie względem kredytobiorcy o zwrot wypłaconego mu kredytu. W takim przypadku powstają dwa stosunki prawne i każda ze stron ma roszczenie do drugiej o zwrot środków na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (Analiza prawna Rzecznika Finansowego: Analiza aktualnych zagadnień dotyczących kredytów “frankowych”, Warszawa 29 września 2020).
Zasadność stosowania teorii dwóch kondykcji wynika z orzecznictwa TSUE. W oparciu o art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 przyjmuje się, że w przypadku stwierdzenia charakteru nieuczciwego danego warunku umownego należy, co do zasady, uznać go za nigdy nieistniejący, tak aby nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć, co do zasady, skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej oraz faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w przypadku braku tego warunku (wyrok TSUE z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 61).
***
W najnowszym orzecznictwie sądów krajowych przewagę uzyskuje pogląd przemawiający za stosowaniem teorii dwóch kondykcji, niemniej – co należy podkreślić – brak jest jednolitego stanowiska w tym zakresie. W styczniu i maju 2020 roku przedstawiono Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia dwa zagadnienia prawne dotyczące ww. materii (sygn. akt III CZP 11/20, sygn. akt III CZP 41/20), co może przyczynić się do sformułowania przez SN rozstrzygającego osądu w kwestii zasad dokonywania rozliczeń pomiędzy kredytodawcą i kredytobiorcą (po stwierdzeniu nieważności umowy kredytu frankowego).
Źródła:
1. Węgrzynowski Ł., Zasady rozliczenia stron w razie stwierdzenia nieważności umowy kredytu udzielonego w CHF – teoria salda i teoria dwóch kondykcji, LEX/el. 2020.
2. Analiza prawna Rzecznika Finansowego: Analiza aktualnych zagadnień dotyczących kredytów “frankowych”, Warszawa 29 września 2020.
3. Wyrok TSUE z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 61.
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18.
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnai 30 grudnia 2019 r., I ACa 697/18.
6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 lutego 2020 r., I ACa 635/19.
7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 stycznia 2020 r., I ACa 67/19.
8. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 grudnia 2019 r., VI ACa 312/19.
9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2019 r., I ACa 268/19.
10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2019 r., VI ACa 1712/17.
11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2019 r., VI ACa 7/18.
12. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 14 stycznia 2019 r., XXV C1810/17.
13. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 26 czerwca 2019 r., XXV C 139/19.
14. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 24 czerwca 2019 r. XXV C 266/15.
15. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 23 września 2019 r., XXV C 13/18.
16. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 1 sierpnia 2019 r., XXV C 2496/17.
17. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 25 lutego 2020 r., XXV C 905/19.
